Moja włoska l'avventura

„Niegdyś to miejsce było po prostu wsią,
aż do momentu, gdy w 1876 roku
Cristoforo Benigno Crespi
natknąwszy się na tę niewielką
połać nieuprawianej ziemi
w pobliżu Adda, wpadł na pomysł
założenia tu przędzalni bawełny,
fabryki, domów – swojej wioski.
Tak narodziło się, z wizjonerskiej i
śmiałej wyobraźni,
Crespi d’Adda.”

Któż z nas nie spotkał się z renesansowym pojęciem miasta idealnego? To pytanie nie jest tylko retorycznym zwrotem, ale otwarciem na całą epokę, w której miasto zaczęto postrzegać nie tylko jako przestrzeń zamieszkania, ale także jako odbicie harmonii, porządku i boskiego ładu. W renesansie, okresie odrodzenia myśli antycznej i fascynacji matematyczną precyzją, idea miasta idealnego nabierała szczególnego znaczenia. Obraz „Idealne Miasto”, często przypisywany Piero della Francesce (choć do dziś pozostaje to kwestią sporną), stanowi niezwykłą wizualizację tej idei. Dlatego, gdy pytamy: „Któż z nas nie spotkał się z renesansowym pojęciem miasta idealnego?”, pytam zarazem o naszą własną tęsknotę za ładem, za światem, w którym piękno i rozum wzajemnie się wspierają.

HISTORIA MIASTA

Wyobrażenie o mieście idealnym udało się zmaterializować. Miasto przemysłowe Crespi d’Adda – łączące funkcje fabryki i osiedla – powstało pod koniec XIX wieku z inicjatywy rodziny Crespi, zajmującej się produkcją bawełny, w okresie pierwszej fali industrializacji we Włoszech. Był to czas, w którym wielu przedsiębiorców łączyło rolę właściciela zakładu z postawą filantropa. Inspirując się ideami społecznymi epoki, dążyli oni do poprawy warunków życia robotników, zarówno w miejscu pracy, jak i poza nim. Celem było stworzenie środowiska, które zapewniałoby pracownikom odpowiednie warunki bytowe – każdy miał otrzymać dom z ogródkiem, a ponadto dostęp do najważniejszych usług: kościoła, szkoły, szpitala, ośrodka kultury, teatru i łaźni publicznych.

Crespi d’Adda, założone w 1878 roku nad rzeką Adda w Lombardii, stanowiło przykład korporacyjnego paternalizmu – eksperyment, który ostatecznie nie przetrwał próby czasu. W wyniku kryzysu finansowego właścicieli w latach dwudziestych oraz późniejszych przemian XX wieku, pierwotna wizja zaczęła się stopniowo rozpadać. Dziś w osadzie mieszka społeczność wywodząca się w dużej mierze od dawnych robotników. Sama fabryka funkcjonowała aż do 2003 roku, nie zmieniając profilu działalności – przez cały czas zajmowała się produkcją bawełny.

Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO wpisał Crespi d’Adda na Listę Światowego Dziedzictwa w 1995 r. jako „nadzwyczajny przykład fenomenu wiosek robotniczych, najpełniejszego i najlepiej zachowanego kompleksu w południowej Europie”.

Układ przestrzenny Crespi d’Adda wyróżnia się wyjątkową organizacją. Fabryka została ulokowana tuż przy rzece, w sąsiedztwie rezydencji rodziny Crespi przypominającej zamek.

Robotnicze domy, czerpiące inspirację z angielskich wzorców urbanistycznych, rozmieszczono równolegle wzdłuż osiowych ulic po wschodniej stronie zakładu. Z kolei na południu wzniesiono eleganckie wille przeznaczone dla kadry kierowniczej i urzędników. Dom lekarza oraz plebania zostały usytuowane na wzniesieniu, skąd górują nad całą osadą. Kościół i szkołę umieszczono obok siebie, z fasadami skierowanymi w stronę fabryki – jakby podkreślając ich powiązanie z życiem zakładu. Dominująca rola fabryki została dodatkowo zaakcentowana przez strzeliste kominy i szereg hal produkcyjnych, które tworzą sugestywną perspektywę wzdłuż głównej arterii wioski.

Sama ta ulica staje się symboliczną osią życia robotniczego – łącząc przestrzeń pracy i życia codziennego, prowadzi wprost do cmentarza, będącego jej końcowym punktem.

ZWIEDZANIE CRESPI D’ADDA

O tym jak najlepiej dojechać do Crespi d’Adda postaram się wyjaśnić na końcu wpisu. Tutaj wspomnę o tym, że w soboty, niedziele i święta wioska jest zamknięte dla ruchu po południu (strefa ZTL). Zabrania się jazdy i parkowania samochodu w Village. Odwiedzający muszą zostawić swoje samochody na parkingu znajdującym się poza Village. Z parkingu pieszo do Village jest około 800m.

Wioska Crespi stanowiła właściwie pełny i samowystarczalny mikroświat. W czasach, gdy państwo nie było jeszcze w stanie zagwarantować podstawowych usług i ochrony, pracownicy oraz ich rodziny znajdowali tu wszystko, co było im potrzebne do życia. Industrializacja głęboko przekształciła ówczesne społeczeństwo, a takie osady odpowiadały na nowe potrzeby wynikające z tych zmian.

Zwiedzanie Crespi d’Adda najlepiej rozpocząć od dawnego budynku Szkoły, w którym obecnie znajduję się Punkt Informacyjny. Otwarty jest od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00 – 12.30 oraz w soboty, niedziele i święta w godzinach 9.00 – 19.00. Tutaj mieści się kasa biletowa (chociaż, jeżeli zwiedzamy wioskę samodzielnie nie musimy kupować biletu) i księgarnia. W budynku znajdują się również pomieszczenia wyposażone w oryginalne maszyny fabryczne, a dawne sale szkolne zaadoptowano na warsztaty grupowe dla szkół. Zapoznamy się tutaj z historią miejsca i najważniejszymi wydarzeniami w jego historii.

W swojej pierwotnej funkcji Szkoła pełniła ważną rolę w społeczności Crespi d’Adda. Obligatoryjne było tu uczęszczanie do szkoły podstawowej do piątej klasy, kiedy w pozostałej części kraju obowiązek ten ograniczał się tylko do trzech klas. Idea, która przyświecała założycielom była taka, żeby zapewnić nie tylko wyższy poziom wyksztalcenia, ale także odroczyć wiek podejmowania pracy. W szkole uczniowie, oprócz standardowych przedmiotów, mieli zajęcia z zakresu gospodarstwa domowego.

Obok szkoły znajduję się Kościół, który został zaprojektowany jako wierne odwzorowanie renesansowej świątyni, znajdującej się w Busto Arsizio. Rodzina Crespi, wywodząca się właśnie z tego miasta, pragnęła przenieść do swojej modelowej osady ten sam wzór architektoniczny – zarówno jako hołd dla rodzinnych korzeni, jak i jako nawiązanie do dziedzictwa włoskiego renesansu.

Centrum społecznościowe zostało stworzone jako miejsce relaksu i aktywności kulturalnej. Robotnicy mogli tam spędzać czas po zakończeniu pracy w fabryce, integrując się i odpoczywając. W budynku znajdowały się także biblioteka oraz kręgielnia. Dzisiaj w budynku mieści się restauracja.

Główna brama fabryki to najbardziej charakterystyczny i zapadający w pamięć widok w Crespi. Jej monumentalny wygląd przywodzi na myśl katedrę – komin, dyrektorskie biura i ozdobna, żelazna brama tworzą imponującą całość architektoniczną, która stała się ikoną przemysłowego budownictwa schyłku XIX wieku.

Fabryka Crespi to jednokondygnacyjna budowla, wyróżniająca się zdobieniami z cegły i terakoty. Hale produkcyjne ustawione są w rytmicznym szeregu wzdłuż głównej ulicy, tworząc intrygujący i powtarzalny układ przestrzenny.

Rząd jednakowych domków tworzy najbardziej charakterystyczny widok w centralnej części Crespi. Choć proste w formie, domy te mają przyjazny wygląd i stanowią wyraz nowoczesnego podejścia do budownictwa robotniczego. Silvio Crespi, syn założyciela osady, czerpał inspirację z modeli domów pracowniczych, które napotkał podczas swoich podróży po Anglii.

Rezydencja rodziny Crespi przywodzi na myśl okazały zamek średniowieczny, stanowiąc wyrazistą manifestację władzy właściciela. Budowla ta odzwierciedla feudalny porządek społeczny panujący w osadzie, gdzie przemysłowy „pan” sprawuje kontrolę nad całością swojego nowoczesnego imperium – fabryką, osiedlem i pracującą w nim społecznością.

Wioska nie składa się wyłącznie z domów robotniczych. W latach dwudziestych rodzina Crespi zdecydowała się na budowę kilku willi utrzymanych w stylu eklektycznym. Te efektowne, stylowe i pełne fantazji rezydencje przeznaczone były dla kadry kierowniczej i urzędników.

Pralnie zapewniały wygodne miejsce do prania odzieży w bezpośrednim sąsiedztwie domów, dzięki czemu praczki nie musiały już pokonywać długiej drogi nad rzekę, nosząc ciężkie kosze z ubraniami.

Cmentarz w Crespi położony jest na końcu głównej arterii wioski. Jego centralnym punktem jest kaplica rodziny Crespi – grobowiec w formie ozdobnej wieży przypominającej piramidę, utrzymany w eklektycznym, nieco egzotycznym stylu. Monument ten góruje nad otaczającymi go grobami robotników – skromnymi krzyżami, starannie rozmieszczonymi na zielonej łące.

Z wysokiego punktu widokowego na Fosso Bergamasco można podziwiać regularny i uporządkowany układ budynków w Crespi w całej ich okazałości. Po prawej stronie punktu widokowego znajdują się domy przeznaczone dla lekarza i kapelana, którzy z tej uprzywilejowanej pozycji pełnili rolę troskliwych strażników społeczności. Czuwali zarówno nad zdrowiem duchowym, jak i fizycznym wszystkich pracowników zatrudnionych w przemyśle bawełnianym.

Elektrownia wodna to prawdziwa perełka przemysłowej archeologii, zbudowana w 1909 roku w pobliżu zakładu, aby zasilać krosna, zastępując wcześniejszy system hydromechaniczny. Trzy turbiny znajdują się w centralnej części dużego pomieszczenia, ozdobionego piękną podłogą wyłożoną parkietem. Po zamknięciu i okresie opuszczenia, została ponownie uruchomiona w 2016 roku. Można ją zwiedzać od marca do listopada, w pierwszą i trzecią niedzielę każdego miesiąca oraz w niektóre dni świąteczne, w godzinach od 14:00 do 17:00.

JAK DOJECHAĆ?

Najlepiej do Crespi d’Adda dojechać samochodem; jadąc autostradą Mediolan-Bergamo trzeba zjechać na zjazd w Capriate, które jest 2,5 km od Crespi. A później kierować się znakami do Crespi d’Adda.
Z Dworca Autobusowego w Bergamo odjeżdżają również autobusy, można skorzystać z linii Z lub V. Autobus odjeżdża z dworca autobusowego w Bergamo (Stazione Autolinee) i kieruje się w stronę Trezzo sull’Adda. Należy wysiąść na przystanku „Capriate – Via V. Veneto (Int. Crespi)”, skąd do Crespi d’Adda jest około 20 minut spacerem (około 1,5 km). Przed podróżą warto sprawdzić aktualny rozkład jazdy, ponieważ częstotliwość kursowania autobusów może się różnić w zależności od dnia tygodnia.

WAŻNE INFORMACJE

1. Prosi się o uszanowanie prywatności mieszkańców osiedla robotniczego – wszystkie domy są zamieszkane.
2. Podczas wizyty na cmentarzu i w kościele, który nadal pełni funkcję sakralną, prosi się o szczególną ostrożność i szacunek.
3. Należy pamiętać, że Crespi d’Adda nie jest muzeum z pełnym wyposażeniem – niektóre obszary nie są dostępne dla zwiedzających